“Van Warmerdam op zijn best”

“Wie heeft die stropdas in mijn soep gedaan? Zeg op, anders hak ik mijn hand eraf!” Drieëntwintig jaar na zijn even onverwachte als verrassende speelfilmdebuut Abel heeft regisseur Alex van Warmerdam nog weinig van zijn frisheid, absurditeit en originaliteit verloren. Met De laatste Dagen van Emma Blank komt hij zelfs weer akelig dicht in de buurt van het torenhoge niveau dat zijn debuutfilm kenmerkte. 

 

Innerlijke logica
Op de vraag wat een typische ‘Van Warmerdam’ nu eigenlijk is, bestaat nog steeds geen eenduidig antwoord. Algemeen beschouwd wordt de regisseur gezien als een oer-Hollandse filmer, maar de logica en leefwerelden die de cineast creëert liggen vaak mijlenver van huis. De grote kracht van Van Warmerdam is dan ook dat hij er steeds in slaagt dit absurde en surrealistische herkenbaar te maken. Het befaamde kerstontbijt in Abel bijvoorbeeld is allesbehalve gangbaar, maar doet de mensen desondanks gniffelen om de stuurse logica en absurde, maar tegelijkertijd herkenbare dialogen. Alsof de Hollandse kneuterigheid opeens heel dichtbij komt. Hoewel de aanpak allesbehalve Hollands is, zijn de (vaak uitvergrote) sfeer en onderwerpen dat wel. Ook in de andere films van Van Warmerdam vinden we dergelijke scènes terug. Denk aan de gesprekken tussen Brand en privélerares Lena in Kleine Teun (1998) en de scène uit Ober (2006) waarin Edgar geconfronteerd wordt met een drietal gasten die graag warm gemaakt willen worden voor een bepaald gerecht.    

Het zijn dit soort scènes die het oeuvre van de filmmaker definiëren. Als geïsoleerde sequentie absurd, maar in het door Van Warmerdam geschapen universum logisch en begrijpelijk. Ook in De laatste Dagen van Emma Blank zijn dit soort scènes, die de kijker niet alleen doen lachen, maar tevens spanningsvol doen uitkijken naar het vervolg van de film, weer veelvuldig aanwezig. Het onvoorspelbare karakter van de situaties fungeert als een geniale mindfuck bij de kijker die niet weet wat hij kan of moet verwachten. Het enige wat deze wel zeker weet, is dat hij meer van zulk soort scènes wil zien. Meer van die mix van onnavolgbare logica, absurdisme en surrealisme. Wanneer één van de hoofdpersonages uit Emma Blank een stropdas in zijn soep ontdekt, dreigt hij zijn eigen hand af te hakken als de dader zich niet vrijwillig meldt. De logica van Van Warmerdam is onvoorspelbaar en onnavolgbaar, maar bovenal heerlijk meeslepend en aanstekelijk. 

Universum
De laatste Dagen van Emma Blank speelt zich zoals vrijwel elke film van Van Warmerdam af in een kleine omgeving. Het is voor de regisseur één van de belangrijkste middelen om zijn films van een eigen universum en te voorzien. Enkel in Grimm (2003) en in mindere mate in De Jurk (1996) passeren meerdere grote locaties de revue. Niet geheel toevallig zijn die twee films, hoewel nog steeds genietbaar, diens minste. Het afbakenen van een eigen wereld, het scheppen van een nieuw universum met eigen logica, wetten en regels is essentieel voor het welslagen van zijn films. 

In De laatste Dagen van Emma Blank speelt het verhaal zich grotendeels af in een eenvoudig landhuis in de duinen. In dit huis woont Emma Blank samen met haar personeel, dat meer blijkt te zijn dan enkel personeel. Naarmate de plot vordert, wordt meer en meer duidelijk hoe de onderlinge verhoudingen liggen en neemt de spanning tussen de diverse personages toe. Centraal staat de worsteling van het personeel met de dood van Emma. Om haar laatste dagen zo leefbaar mogelijk te maken, doet men alles om haar te behagen. Als Emma naar de mening van het personeel echter te lang blijft leven, komen ze in opstand.

Spitsvondig
Een sterk uitgangspunt voor een absurde (tragi)komedie over liefde, haat en de dood, zeker in de creatieve handen van Van Warmerdam. De daadkrachtige Emma Blank en haar personeel zijn twee uitersten op een gespannen koord. Beiden proberen elkaar uit te buiten en tot het uiterste te drijven. Wat volgt is een onnavolgbaar spel zonder regels, waarbij verbaal geweld de boventoon voert. Met zijn kenmerkende spitsvondige, zorgvuldig geformuleerde en met zwarte humor doorspekte dialogen, weet de regisseur de aandacht van de kijker voortdurend vast te houden en meermaals in lachen te doen uitbarsten. Wanneer Emma een wandeling wil maken, rukt het hele personeel uit en wordt haar meermaals gevraagd of er iets te eten mee moet worden genomen. Gevat en bijna denigrerend wimpelt Emma dit af. Als ze uiteindelijk besluiten ergens even te gaan zitten, merkt Emma plots snerend op dat ze toch wel graag een broodje gehad had willen hebben. Ondersteund door een sfeervolle, begeleidende muziekscore, een prima fotografie met uitgekiende composities en wederom vlekkeloos acteerwerk is deze sequentie exemplarisch voor het vermakelijke, vlotte en hilarische geheel.

Auteur
Viel er bij Ober nogal wat aan te merken op de fragmentarische structuur van de vertelling, De laatste Dagen van Emma Blank is een soepel en vloeiend geheel geworden. Net als in zijn debuutfilm Abel heeft Van Warmerdam een perfecte balans weten te vinden tussen een sterke verhaallijn en de gegarandeerde hoeveelheid aan uitvergrote karakters en absurde situaties. Blijft Ober vooral hangen als die film van een paar specifieke scènes, Emma Blank is naast een broeinest aan hilarische scènes tevens een overtuigend en afgerond geheel. Ondanks dat de film richting het einde toe iets te veel een herhaling van zetten wordt en nog absurder en grimmiger had mogen worden, is De laatste Dagen van Emma Blank niet alleen het zoveelste bewijs dat Van Warmerdam één van Nederlands beste auteursfilmers is, maar ook meteen één van de beste films uit zijn carrière.  

Waardering: ****   

De laatste Dagen van Emma Blank (2009) Regie: Alex van Warmerdam Scenario: Alex van Warmerdam Producent: Marc van Warmerdam, Alex van Warmerdam Camera: Tom Erisman Muziek: Alex van Warmerdam Montage: Job ter Burg Met: Marlies Heuer, Gene Bervoets, Eva van de Wijdeven, Alex van Warmerdam, Annet Malherbe, Gijs Naber, e.a. Duur van de film: 90 minuten / Kleur Te zien vanaf : 7 mei 2009