web analytics

The Making of Soldaat van Oranje; Deel 1: de voorbereidingen

Reacties zijn gesloten

Dit jaar is het precies dertig jaar geleden dat Soldaat van Oranje – nog altijd trots aangekondigd als de grootste Nederlandse film aller tijden – zijn feestelijke première beleefde. Op 22 september 1977 werd de film onder toeziend oog van koningin Juliana aan cast en crew gepresenteerd. Gastredacteur Aart van Grootheest neemt u mee terug naar de jaren zeventig van de vorige eeuw en laat u onder andere zien hoe de productie is ontstaan, welke problemen ze met zich meebracht en hoe de film ontvangen werd door pers en publiek. In dit eerste deel wordt gekeken hoe de film past in het leven en eerdere werk van regisseur Paul Verhoeven. Zo worden er verbanden gelegd met zijn eigen jeugd en met eerdere documentaires en korte films die hij maakte. Tevens worden de ontwikkeling van het script en de casting besproken en worden een aantal typische Verhoeven elementen uit de film onder de loep genomen.

Achtergrond
Het is geen toeval dat het verhaal van Soldaat van Oranje door Paul Verhoeven is verfilmd; Verhoeven is in 1938 geboren en de oorlog heeft een grote en onuitwisbare indruk op hem achtergelaten. Samen met zijn ouders woonde hij in 1945 in Den Haag toen de stad werd gebombardeerd door de Engelsen. Hij heeft als jochie van nog geen zeven jaar letterlijk de lijken op straat zien liggen, iets wat hem ongetwijfeld voor de rest van zijn leven heeft beïnvloed. Daarnaast leert Verhoeven in de jaren na de oorlog andere kinderen in de buurt kennen waarvan de ouders in de oorlog ‘fout’ waren geweest. In tegenstelling tot veel anderen in de naoorlogse tijd heeft Verhoeven geen problemen om vriendschappelijke betrekkingen met deze kinderen aan te gaan. Hij denkt niet in termen van ‘goed of fout’ of ‘zwart of wit’, een visie die in veel van zijn films terugkomt.

De uiteindelijke verfilming van Soldaat van Oranje is niet alleen beïnvloed door de jeugd van Verhoeven, maar ook door twee documentaires die hij in de jaren zestig heeft gemaakt. De eerste documentaire is Korps Mariniers, een film die hij als luitenant van het Korps Mariniers midden jaren zestig draaide. In deze documentaire filmt Verhoeven voor het eerst op grotere schaal, na eerder enkele films in kleinere settings gemaakt te hebben. De documentaire, die vol zit met actie en spektakel, wordt door velen gezien als een voorstudie voor Soldaat van Oranje.

Een andere documentaire die Verhoeven eind jaren zestig draaide heeft waarschijnlijk meer invloed gehad op de inhoud van Soldaat van Oranje. Het betreft hier de documentaire over Anton Mussert, de leider van de NSB. In deze documentaire uit 1968 liet Verhoeven een genuanceerd beeld van de NSB-leider zien en deed hij de kijker beseffen dat Mussert net als ieder ander een mens was, met niet louter slechte eigenschappen. Volgens vele mensen in die tijd was het geschetste beeld te genuanceerd, waardoor er enige aanpassingen nodig waren voordat de documentaire uiteindelijk kon worden uitgezonden.

De invloed van beide documentaires is ook in visueel opzicht terug te zien. Een aantal scènes zijn door Verhoeven bij de verfilming van Soldaat van Oranje  “gerecycled”. De parade van Nederlandse SS-ers die aan het oostfront gaan vechten komt zowel in de documentaire over Mussert (links) als in Soldaat van Oranje (rechts) voor.

Parade in Portret van Anton Adriaan Mussert (1968) Parade in Soldaat van Oranje (1977)

Ditzelfde geldt voor de militaire oefening van Guus in de film (rechts). Links een beeld uit Korps Mariniers.

Militaire oefening in Het Korps Mariniers (1965) Militaire oefening in Soldaat van Oranje (1977)


Ontwikkeling script en casting
Al in 1972 hadden Paul Verhoeven en Rob Houwer het plan het boek van Erik Hazelhoff Roelfzema te verfilmen. Het boek is in 1970 voor het eerst uitgekomen onder de titel “In het hol van de ratelslang”, later is de titel veranderd in “Soldaat van Oranje 1940-1945” en weer later in alleen “Soldaat van Oranje”. Na de afronding van Keetje Tippel in 1975 is men begonnen met de voorbereidingen voor de film, het ontwikkelen van het scenario en de casting. Soldaat van Oranje is in maart 1976 met een persbericht aangekondigd.

De film vertelt het verhaal van een groep studenten die de oorlog beleven. De groep studenten is een hechte vriendenclub die door de oorlog uit elkaar wordt gedreven. Centraal in de film staan de belevenissen van Erik Hazelfhoff Roelfzema (de “Soldaat van Oranje”). De rol van Erik Hazelhoff Roelfzema (in de film Erik Lanshof) werd in eerste instantie toebedacht aan Derek de Lint, maar langzaamaan werd duidelijk dat hij niet de geschikte persoon was. Het was Rutger Hauer die de regisseur verraste. Na Hauer twee keer een hoofdrol te hebben gegeven in respectievelijk Turks Fruit en Keetje Tippel had Verhoeven niet de intentie Hauer weer een hoofdrol te geven in een van zijn films.

Op de website van Rutger Hauer staat hoe hij de rol uiteindelijk toch heeft gekregen:

“It was odd how I got the role. I had heard that Paul V. was casting and felt I should get at least a call. I did not. So I called him and asked him if he was at all considering me. He said he wasn’t. I asked him why and he said he didn’t think I could do this. You have to understand that I deeply appreciated this. One of the courageous things Paul V. did. He would look and search the world for new talent. I applaud him for that. I have seen him do this again and again. So I suggested he’d give me a screentest when he would have difficulty finding the right man. That call came a month later. Let’s try, he said. I’m pretty sure that what got him when I did my screentest was that I had learned a few things, but mostly it was the ability to make things seem “real”. So among those we were trying to decide there was a bit of serious doubt. I’m sure Erik Hazelhoff himself was having some difficulty seeing me portray him. And I’m sure I was peculiar, whatever that means, and I may very well still be. Really, I don’t feel I have changed that much. But that’s how I got play the part that would change my life. Guided by Paul who I trusted and respected deeply. Did I know. Did not. But I went for it like a rock.”

In de film worden de overige rollen ingevuld door acteurs die inmiddels (soms mede dankzij de film) erg bekend zijn: Jeroen Krabbe, Rijk de Gooyer, Guus Hermus, Andrea Domburg, Belinda Meuldijk, Lex van Delden, Eddy Habbema, Huib Rooymans, Peter Faber en Derek de Lint. In kleinere rollen zijn ook onder meer Maarten Spanjer, John Leddy en Serge-Henri Valcke te zien. De belangrijkste rol van de buitenlandse acteurs werd vervuld door Edward Fox (ook te zien in onder meer A Bridge Too Far, eveneens een film uit 1977).

Aan het scenario van Soldaat van Oranje is gewerkt door Verhoeven, zijn vaste scenarist Gerard Soeteman en Kees Holierhoek, waarmee hij in 1970 eerder had samengewerkt voor de korte film De Worstelaar. Het boek van Hazelhoff Roelfzema is niet letterlijk verfilmd. In het boek komen veel personages voor en het zou een te ingewikkeld verhaal hebben opgeleverd om deze allemaal een prominente rol te laten spelen. Derhalve werd besloten om bepaalde personages ‘in elkaar te schuiven’, dat wil zeggen dat gebeurtenissen van meerdere personen in de film bij één persoon terugkomen.

Ook is het duidelijk dat Verhoeven en co hun eigen visies en ervaringen in het verhaal wilden verwerken. Verhoeven wilde helden niet puur als helden neerzetten, en verraders niet als louter slechte mensen. In feite zijn er in dat opzicht niet zo veel verschillen met Zwartboek, de laatste film van Verhoeven. Zonder zelf een oordeel te vellen, wil Verhoeven aan de kijker meegeven dat er geen ‘zwart’ of ‘wit’ is, maar meerdere vormen van ‘grijs’. Ook de hoofdpersoon in Soldaat van Oranje, Erik Lanshoff, heeft bepaalde eigenschappen die niet positief zijn. Zo pikt hij tot twee keer toe de vriendin van een vriend in.

Een tweede kenmerk dat door Verhoeven in de film is verwerkt, is ‘het lot’. Anders geformuleerd: dingen die je (toevallig) in het leven meemaakt kunnen grote gevolgen hebben. Verhoeven wil in Soldaat van Oranje (maar ook in zijn andere films) meegeven dat door het lot in het leven alles net anders kan lopen (dit gegeven is bijv. in Zwartboek ook verwerkt op het moment dat de boerderij van Rachel gebombardeerd wordt). Dit aspect komt in Soldaat van Oranje een aantal keer terug. Een aantal voorbeelden:
– Alex heeft een Duitse moeder en dit zal uiteindelijk zijn leven bepalen.
– Door het lekken van de benzine vliegt het bootje waarmee Erik en een paar vrienden naar Engeland willen vluchten per ongeluk in brand.
– Na de aanslag op Robbie rijdt Guus tegen een kinderwagen aan en wordt gepakt door de Duitsers.
– Tijdens de missie aan de kust in Nederland komt Erik ongewild op een feest terecht, waar ook Alex blijkt te zijn.

Ook bij een afspraak met Robbie in Den Haag loopt Erik min of meer toevallig Alex tegen het lijf bij optocht van SS-ers die naar het Oostfront gaan. Deze scène is in meerdere opzichten erg interessant. Niet alleen vanwege het lot dat ze bij elkaar brengt, maar tevens omdat de scène laat zien hoe mensen die aan verschillende kanten van de oorlog staan toch een (sterke) vriendschapsband kunnen hebben. Op de eerste en tweede foto zijn Erik en Alex, ondanks hun tegenstrijdigheden, blij elkaar weer te ontmoeten. Het derde beeld is symbolisch voor Verhoeven. Een beeld dat tijdens het bekijken van de film zo snel weer weg is dat het niet veel mensen zal opvallen, maar waar je wel heel mooi het contrast ziet tussen verschillende mensen in de oorlogstijd. Verhoeven laat hier subtiel de dunne draad tussen ‘goed’ en ‘kwaad’ zien. Het is opvallend dat Erik bijna zelf een Hitlergroet geeft, een teken waarmee Verhoeven laat zien dat het verschil tussen ‘goed’ en ‘kwaad’ erg klein kan zijn.

Soldaat van Oranje (1977)

De sterke band tussen Alex en Erik is ook te zien in de beroemde tango-scène. Dit is de scène waarin Erik en Alex elkaar (toevallig) ontmoeten bij het feest in Scheveningen. In eerste instantie schrikt Erik. Hij denkt dat Alex hem zal verraden, omdat deze weet of kan vermoeden dat Erik in het verzet actief is. Alex verraadt hem echter niet, maar danst met Erik. De vriendschapsband is nog steeds belangrijker dan de oorlog. De dans laat in feite zien dat hun vriendschap ondanks de oorlog en de verschillende kanten die ze daarin innemen nog altijd ‘in de pas’ loopt.

Making of – deel 2:
Het tweede deel concentreert zich voornamelijk op de opnameperiode, de problemen tijdens de draaiperiode en de filmmuziek van Rogier van Otterloo. Hierbij is een recent interview met Bas van Otterloo opgenomen, de zoon van Rogier.

Klik hier om naar het tweede artikel te gaan.

Soldaat van Oranje: de making of
deel 1: De voorbereidingen
deel 2: De opnames en de filmmuziek
deel 3: De première, reacties en verschillende (dvd-)versies van de film
Interview: Bas van Otterloo

Reacties zijn gesloten.