web analytics

De vroege films van Paul Verhoeven

Reacties zijn gesloten

12 September 2006 brengt Video Film Express een dvd-box op de markt met daarin de vroege films van Paul Verhoeven. Deze box kwam tot stand in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en het Filmmuseum. De films staan in chronologische volgorde op twee dvd’s en zijn speciaal voor dit initiatief digitaal gerestaureerd. Donderdag 7 september 2006 werd in Hilversum in het nieuwe gebouw van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid het eerste exemplaar aan de regisseur zelf overhandigd, onder toeziend oog van oude vrienden, bekenden en de in grote getale toegestroomde pers. Hieronder een verslag van de uitreiking en een uitgebreide beschrijving van de films en extra’s die de box herbergt.

Ontvangst
Paul Verhoeven, de succesvolste Nederlandse filmmaker ooit, heeft het druk. Zijn nieuwe speelfilm Zwartboek heeft zijn internationale première met glans doorstaan en gaat 14 september draaien in de Nederlandse bioscopen. Zwartboek, volgens Verhoeven zelf ‘een zware bevalling’, werd in Venetië met applaus verwelkomd en door het merendeel van de buitenlandse pers met lof ontvangen. De laatste weken puilt de agenda van de regisseur uit met afspraken om zijn nieuwe film onder de aandacht te brengen en te promoten. Bij elk interview en bij elke afspraak verschijnt Verhoeven steeds even enthousiast en vriendelijk. Zo ook op de presentatie van de dvd-box met al zijn vroege films.

Zeg nooit ‘nooit’
Druk pratend en lachend praat hij vooraf met de massaal toegestroomde vaderlandse pers en oude vrienden en bekenden. Om de enthousiaste regisseur niet te hoeven onderbreken, werd het programma een klein kwartier verschoven. Toen hij eindelijk even rustig in een hoekje stond met zijn persoonlijke assistente Mita de Groot, werd het startsein gegeven en werd Gerard Soeteman aangekondigd als eerste spreker. Deze hield een inleidende toespraak waarin hij vertelde dat hij na een bioscoopbezoek in 1961 gezworen had nooit meer naar een Verhoeven film te kijken. Dit alles naar aanleiding van de eerste echte korte film van Verhoeven Eén hagedis te veel. En zie nu, 45 jaar later, Soeteman en Verhoeven vormen een onafscheidelijk duo. Zowel op persoonlijk als op zakelijk vlak liggen de twee elkaar bijzonder goed. Samen hebben ze de grootste Nederlandse successen op filmgebied afgeleverd. En laat Soeteman dan ook nog eens initiatiefnemer zijn van deze dvd-box: “zeg nooit ‘nooit’.” In zijn toespraak haalde Soeteman ook nog de vroegere relatie tussen Nico Crama en Paul Verhoeven aan. Crama heeft een groot aandeel in de totstandkoming van deze box en zag het in eerste instantie ook niet zitten in Verhoeven. In een krantenartikel uit 1975 spreekt Crama over Verhoeven als een “bijzonder wrede man”. Soeteman sprak op een bijzonder humoristische, ontspannen en oprechte wijze. De regisseur hoorde dit alles aan met een grote glimlach op zijn gezicht en zoals Soeteman eerder opmerkte: “Nico Crama zag dat het goed was”.

Prioriteiten en fouten
Na deze toespraak van Soeteman werden we getrakteerd op een preview van de vroege films van Paul Verhoeven. Er werden fragmenten uit zijn korte films en een aantal extra’s vertoond. Ook werd een vergelijking weergegeven van hoe de films eruit zagen voor en na de restauratie. Laten we hopen dat dit in de toekomst vaker van dit soort initiatieven genomen worden, want zoals Soeteman in zijn speech sarcastisch -serieus, maar niet vijandig- opmerkte: we zijn hier in het nieuwe gebouw van Beeld en Geluid, dat miljoenen kostte, terwijl er in de kelders oud filmmateriaal ligt weg te rotten. Maar men moet nou eenmaal prioriteiten stellen …

En hier heeft Soeteman een punt, want laten we eerlijk wezen: in de kelders van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid ligt bijzonder uniek en cultureel verantwoord materiaal. Als er niet snel geld wordt uitgetrokken voor conservering en digitalisering kan hier wel eens een abrupt en triest einde aan komen.

Na deze preview was het tijd voor een woord van de regisseur zelf. Deze deed dat geheel spontaan en zonder dat hiervoor tijd en ruimte was opgenomen in het oorspronkelijke programma. Met zichtbaar plezier vertelde hij over zijn oudere films en bedankte hij de medewerkers voor hun bijdrage. Deze kregen later op de middag ook allemaal een gesigneerd boek met daarop een dankwoord door de regisseur persoonlijk overhandigd. Verhoeven sprak met vertedering over zijn filmpjes en haalde een volgens hem toepasselijke uitspraak van de wereldberoemde Engelse premier Winston Churchill aan: “‘Al je fouten moet je voor je vijftigste gemaakt hebben, want daarna wordt het levensgevaarlijk.’ Veel van die fouten heb ik ook voor mijn vijftigste gemaakt, zoals u kunt zien in de filmpjes in de box.” Een aantal filmpjes staan echter ook nog steeds kaarsrecht overeind, waarbij hij vooral De Worstelaar als voorbeeld nam. Verhoeven sloot af door alle medewerkers nogmaals te bedanken voor dit mooie initiatief en met de mededeling dat hij het erg naar zijn zin had en hoopte dat we allemaal (nogmaals) zouden genieten van zijn vroege films.

De uitreiking
Na deze spontane greep naar de microfoon was het dan eindelijk zover. Het moment waarvoor iedereen gekomen was: de uitreiking van het eerste exemplaar aan de regisseur zelf. Massaal schoten de toegestroomde fotografen naar voren om het beste plaatje te schieten van de regisseur met de box. Deze nam daarvoor ruim de tijd en poseerde in iedere richting. Nadat elke fotograaf tevreden was met de geschoten plaatjes, nam Verhoeven nogmaals de microfoon en overhandigde elke medewerker van de dvd-box als verrassing het boek de geautoriseerde biografie van Paul Verhoeven, geschreven door Rob van Scheers. Verhoeven had elk boek voorzien van een persoonlijke tekst om de betreffende persoon te bedanken. Elke gelukkige genoot zichtbaar van dit speciale geschenk. Na dit laatste officiële gedeelte werd ons het zoveelste drankje aangeboden en snelde Verhoeven zich naar boven, om daar de afgesproken pers te woord te staan. Soeteman mengde zich tussen de bezoekers en stond iedereen vriendelijk te woord.

Wie denk dat Verhoeven na deze drukke middag even tot rust kon komen, heeft het mis.
’s Avonds werd hij alweer verwacht in het programma De Wereld draait door om daar voor de zoveelste keer het verhaal te vertellen van zijn nieuwe film. Wie deze aflevering gezien heeft, kan beamen dat de regisseur ook hier weer vol overgave, passie en met veel enthousiasme en zichtbaar plezier aanwezig was.

De dvd-box “De vroege films van Paul Verhoeven”
De box bestaat uit twee dvd’s met daarop acht gerestaureerde korte en langere films van Paul Verhoeven uit zijn vroege jaren. De films zijn op de eerste plaats samengebracht omdat ze een indruk geven van de ontwikkeling van Paul Verhoeven als filmmaker. Daarnaast zijn het ook historische documenten gebleken die getuigen van het filmklimaat in Nederland in de jaren zestig en zeventig. Tot slot laten ze ook het nodige zien van het leven op een middelbare school of aan een universiteit, van de trots over het vaderlandse korps mariniers, van de problemen bij het verwerken van de Tweede Wereldoorlog of van de veelbesproken seksuele revolutie in die periode.

Films:
– Eén hagedis te veel (1960)
– Niets bijzonders (1961)
– De lifters (1962)
– Feest! (1963)
– Het Korps Mariniers (1965)
– Portret van Anton Adriaan Mussert (1968)
– De worstelaar (1971)
– Voorbij, Voorbij (1979)

Extra’s:
– Kopjes koffie (1959)
– De zoen (1959)
– The making of Eén hagedis te veel
– Introductie en audiocommentaar van Paul Verhoeven
– Screentests De lifters en Feest!
– Trailer Zwartboek
– Infoboekje

De inhoud en achtergrond van de films
De eerste aanraking van Verhoeven met het magische celluloid kwam even toevallig als explosief. In de Haagse Pulchri-studio’s bleek een bom te zijn ingeslagen en allerlei filmblikken waren naar buiten geslingerd. Verhoeven nam samen met zijn vriendjes een aantal van de 35-millimeterstroken mee naar huis en bekeek deze met gefascineerde blik. De eerste echte films zag hij pas later, toen zijn vader geregeld de filmprojector van school mee naar huis nam. Ook nam zijn vader hem regelmatig mee naar de bioscoop in de binnenstad van Den Haag. Zijn lievelingsfilm was War of the Worlds uit 1953, die hij destijds wel tien keer heeft bezocht. Gek is het dus niet dat het werk van Verhoeven veel weg heeft van het naoorlogse avonturiersgenre. Of, zoals hij het zelf verwoordt: “De films die je als kind over je heen krijgt, zo tussen je achtste en zestiende, zijn bepalend voor je latere creatieve smaak. Dan zul je er als regisseur zelfs uit citeren, zonder dat je daar nu zo heel nadrukkelijk en bewust naar op zoek gaat. Die beelden zitten in je hoofd, het zijn immers de beelden die je tot het regisseren hebben aangezet.”

Vingeroefeningen
Zijn eerste amateurfilmpjes maakte hij op zeventien jarige leeftijd, met een 16-millimeter camera die hij cadeau kreeg van zijn oom uit Nederlands-Indië. Het ‘echte’ werk begon pas toen het studentencorps Minerva een competitie uitschreef voor het vervaardigen van een film.
Grootste concurrent van Verhoeven was Frits Boersma, die al enkele korte films gedraaid had. Beide regisseurs werd gevraagd om hun werk te komen tonen aan een speciale jury. Verhoeven draaide en toonde hiervoor de vier minuten durende, beeldende film Kopjes koffie. Op voorspraak van de ingehuurde deskundige Emile Brumsteede werd Verhoeven als winnaar en dus als beoogd regisseur aangewezen. Frits Boersma zou het camerawerk gaan verzorgen. Naar aanloop van de opdrachtfilm, schoot Verhoeven nog De zoen, die door Bert Hogenkamp ‘een vingeroefening in acteursregie, camerawerk en montage werd genoemd’.

Een sprookjesachtig begin
Met een budget van 2000 gulden konden Verhoeven en kornuiten eind oktober 1959 aan de slag. Het scenario zou worden geschreven door Jan van Mastrigt, die vijf jaar later onverwachts zelfmoord zou plegen. Het verhaal, dat oorspronkelijk Een sprookje van Grime zou heten, gaat over een ongelukkige vrouw van een kunstenaar en grimeur, die een affaire begint met een student. Haar man, de kunstenaar, kan ieder meisje perfect verbeelden, behalve haar. Daarom dwingt de kunstenaar haar om tijdens het poseren de gedaante van iemand anders aan te nemen. Zij begrijpt dat de kunstenaar meer verliefd is op wat hij in haar wil zien dan op wie zij in werkelijkheid is. De student ondertussen, blijkt er nog een ander verhouding op na te houden. Maar de twee vrouwen ontwikkelen een goede verstandshouding en wisselen uiteindelijk van rol. Waarom de lustrumcommissie de titel later veranderde in Eén hagedis te veel is niet duidelijk. Verhoeven schoot ruim tweeënhalf uur film, dat moest worden teruggebracht naar zo’n 35 minuten. De opnamen vonden voornamelijk plaats op locaties van studenten en de universiteit van Leiden. De première vond plaats op 15 juni 1960, onder het toeziend oog van kroonprinses Beatrix. Eén hagedis te veel werd met lof ontvangen bij de pers en won (internationaal) diverse prijzen.

Het succes van Eén hagedis te veel moedigde de jonge regisseur, cameraman en scenarioschrijver aan om door te gaan. In 1961 maakten zij Niets bijzonders. Jan van Mastrigt schreef een verhaal over een jongen, die filosofeert over de voor- en nadelen van liefde, en cwertolkte zelf de vrij komische hoofdrol. De beeldregie was in stijl van de Franse filmkunst en doordacht artistiek. Ook dit filmpje werd bijzonder positief ontvangen en als klap op de vuurpijl besloot distributeur Hafbo Niets bijzonders op te blazen naar 35-millimeter en als voorfilm in de reguliere bioscopen uit te brengen.

Het laatste feest
Met het zeventien minuten durende De Lifters schopten Verhoeven en Van Mastrigt het zelfs zover dat Jan Blokker zich geroepen voelde om een volle pagina aan het filmpje te wijden. In een lange tirade maakte Blokker duidelijk dat Verhoeven volgens hem niet genoeg capaciteiten bezat. Niks deugde. De film toonde volgens Blokker aan dat de mentaliteit op het gebied van film in Nederland totaal mis was. De relatie tussen Blokker en Verhoeven is overigens nooit een aangename geweest. Nog vaak zouden de twee elkaar treffen. De Lifters ging over de toevallige ontmoeting tussen twee lifters. Hun relatie veranderde nadat ze door een automobilist worden meegenomen. Met de komst van een derde lifter kreeg de verhouding een nieuwe wending.

Hoewel de kritiek van Blokker vooral bij Verhoeven pijn deed (“Paul voelde het alsof zijn wezen, zijn hele bestaan ontkend werd.”), liet hij zich hierdoor niet uit het veld slaan. Het vaste groepje ging door op de ingeslagen weg en vroeg bij het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen een subsidie aan voor een ‘vrije film’. In eerste instantie werd deze aanvraag geweigerd, maar nadat men het voorstel herschreven had, werd het subsidiepotje alsnog aangeboord. Feest!, losjes gebaseerd op gebeurtenissen van hoofdrolspeler Anton Wachter uit diverse boeken van Simon Vestdijk, ging over de liefde tussen een jongen uit de vierde klas en een meisje uit de tweede klas. Als locatie werd Verhoevens oude middelbare school gekozen. Op aandrang van de subsidieverlener werd de professionele cameraman Ferenc Kálmán-Gáll ingehuurd. Frits Boersma deed dit keer mee als productieleider. Ook deze keer bestond de cast uit allemaal amateurs. Feest! is de eerste écht persoonlijke korte film van Verhoeven. De terugkeer naar zijn middelbare school bracht zoveel herinneringen bij hem op, dat deze veelal terug zijn te zien in het eindresultaat. Verhoeven noemt het zijn beste film uit zijn studententijd. Ook de critici waren zeer te spreken over de productie met als meest euforische de gerenommeerde recensent Charles Boost: “Een filmer van klasse, die met grote virtuositeit de camera dirigeert (…) een sublieme voorstudie tot groter werk.” Niet alleen in Nederland reageerde men positief op Feest!, ook in het buitenland werd de film positief onthaald. Zo won de film de eerste prijs op het Cork Film Festival en kreeg het eervolle vermeldingen op filmfestivals in Oberhausen Parijs, Melbourne en Locarno. Dit leverde contracten op met buitenlandse distributeurs. De film was jarenlang te huur bij een Birtse distributeur onder de naam Let’s have a party!.

Met de onverwachte zelfmoord van Jan van Mastrigt op 13 juni 1964, kwam ook een einde aan het groepje fanatieke filmmakers. Feest! bleek de laatste productie van de Nederlandse Studenten Filmindustrie. Ieder besloot na deze fatale gebeurtenis een andere richting in te gaan. Verhoeven had weinig keus: hij moest in dienst.

Beetje oorlog, best spannend
Toen Verhoeven de oproep kreeg om zich te melden voor militaire dienst, probeerde hij het zo te regelen dat hij op de een of andere manier kon blijven doorgaan in het filmvak. De beroepscommissie had eerst echter heel andere plannen. Door zijn goede wiskundige achtergrond dacht men in eerste instantie aan een plaats bij de luchtmacht, Verhoeven zou immers in staat moeten zijn geweest om allerlei raketbanen tot op enkele meters nauwkeurig uit te rekenen. Wijzend op zijn cv met daarop allerlei bekroningen voor zijn films wist hij de commissie echter te overtuigen van zijn filmische kwaliteiten en men kwam overeen dat Verhoeven al snel bij de Marine Filmdienst zou worden ingedeeld. Toevalligerwijs bestond de marine bijna 300 jaar en dacht men aan een jubileumfilm die door Verhoeven geregisseerd zou gaan worden. Het Korps Mariniers was geboren. Het budget bedroeg dit keer honderd duizend gulden. Een ongekend bedrag voor de nog jonge filmmaker. Het zou zijn eerste film in kleur worden.

Verhoeven had grote plannen. Hij wilde een explosieve, avontuurlijke documentaire maken, terwijl het in die dagen gebruikelijk was om volgens de regeltjes van Haanstra en Rademakers te werk te gaan. Die aanpak resulteerde in rustige, informatieve en educatieve documentaires, waar Verhoeven niet veel mee op had. Met James Bond in het achterhoofd, werd Het Korps Mariniers echter een aaneenschakeling van spannende situaties, een soort reclamefilmpje voor het korps, doordrenkt met actiescènes. De kenmerkende Verhoeven stijl (o.a. harde montage, veel vaart, dynamische sequenties) was hier voor het eerst echt duidelijk zichtbaar. Verhoeven noemde het later een “voorstudie voor het latere, grotere werk” en de kritische kijkers zullen inderdaad overeenkomsten zien tussen deze film en enkele latere van zijn films. De documentaire werd bekroond in Frankrijk en werd nog jaren lang vertoond. Na zijn diensttijd moest Verhoeven afscheid nemen van de Marine Filmdienst en werd het, vond hij zelf, tijd voor een echte bioscoopfilm.

Maar dat ging zo makkelijk nog niet. Ondanks zijn goed ontvangen, bejubelde korte films, kreeg hij geen project van de grond. Zo kwam de financiering voor de speelfilm Anton Wachter (naar boeken van Vestdijk) niet rond. De weg naar het grote werk bleek er een met veel obstakels. Na een moeilijke periode, waarin Verhoeven twijfelde of hij ooit wel door kon gaan in het filmvak, besloot hij een zijstap te maken naar de televisie. Plan was om een documentaire te vervaardigen over NSB-leider Anton Mussert. “Met het televisieportret had ik de bedoeling om kanttekeningen te maken bij het bestaande beeld van Mussert en de NSB. Noem het maar een ontmythologisering: Mussert en de NSB waren niet zozeer een geraffineerde club wolven, maar eerder een verzameling bezorgde, kleine burgermannetjes. Mijn film moest een dialectisch standpunt innemen en naar beide kanten van de kwesties kijken.” Verhoeven interviewde onder andere de weduwe Rost van Tonningen en oud-minister-president Schermerhorn. Het Portret van Anton Adriaan Mussert zou aanvankelijk uitgezonden worden op 23 oktober 1968, maar op het laatste moment kreeg de VPRO het benauwd. Met spoed werd er overleg gepleegd met de meest gerespecteerde oorlogsdeskundige Lou de Jong. Deze oordeelde negatief, noemde de documentaire overbodig en zo werd de vertoning op het laatste moment afgeblazen. Twee jaar later, Jan Blokker was inmiddels redacteur van de VPRO, werd de documentaire alsnog vertoond, zij het met kleine aanpassingen en toevoegingen.

Succes
Na het grote succes van de televisieserie Floris probeerde Verhoeven wederom een echte speelfilm van de grond te krijgen, maar ook deze keer wilde dat niet echt vlotten. Hierop deed hij voor de twee maal beroep een subsidieaanvraag voor een korte, kunstzinnige film. Nico Crama zou optreden als producent. Kees Holierhoek tekende voor het scenario van de film, die De Worstelaar ging heten. Het komische verhaal gaat over een jongen die een verhouding krijgt met de vrouw van een worstelaar. De vader van de jongen moest niets van deze affaire hebben en probeert zijn zoon te helpen. De worstelaar denkt hierdoor dat de vader achter zijn vrouw aanzit en komt in actie. Beoogde hoofdrolspeler was de stuntman van Floris, Hammy de Beukelaer. Maar nog voor er ook maar één meter beeld geschoten was, moest Verhoeven al op zoek naar een andere acteur. De Beukelaar herinnert zich nog goed wat er gebeurde toen hij in een worstelring moest plaatsnemen ter introductie van zijn karakter: “Mijn rug schoot volledig op slot. ‘Paul’, zeg ik, ‘jongen, ik heb spit.’ ‘Wat?’ riep hij woedend, ‘dat kan niet! De film!’ Stampvoetend liep hij weg. Ik heb hem daarna nooit meer gezien.” Jon Bluming werd zijn vervanger. De Worstelaar werd goed ontvangen en bleek achteraf een opstapje te zijn geweest naar zijn eerste bioscoopfilm: het komische Wat zien ik!?.

Wat Zien ik!? was het begin van een succesvolle samenwerking met producent Rob Houwer. In zeven jaar tijd maakte het duo vier grote en succesvolle speelfilms. Turks Fruit is tot de dag van vandaag de meest bezochte Nederlandse speelfilm met meer dan 3,3 miljoen bezoekers. De zegetocht van Keetje Tippel en Soldaat van Oranje was destijds in eigen land misschien wat minder, maar ook deze films staan nog steeds erg hoog op de lijst van best bezochte films in Nederland en zijn vandaag de dag klassiekers bij uitstek.

Buitenbeentje
Nadat de samenwerking met Houwer uit onvrede tot een einde kwam, richtte Verhoeven samen met zijn vaste scenarioschrijver (en vriend) Gerard Soeteman en Joop van den Ende VSE Film BV op. Hun eerste plan was de televisiefilm Voorbij, Voorbij. In de laatste dagen voor de bevrijding schiet een SS’er een lid van een verzetsgroep overhoop. Tijdens de begrafenis van hun kameraad, zweren de groepsleden wraak op deze SS’er. Als Ab, een van de verzetslieden, na de oorlog de SS’er bij toeval tegenkomt, denkt hij dat het moment voor de vergelding daar is. Hij licht zijn oude collega’s in, maar deze moeten niets meer van het plan hebben en vinden dat hij het verleden met rust moet laten. De film is erg rustig, zonder actiescènes en zit vol met dialoog. Hierdoor wordt Voorbij, Voorbij als een buitenbeentje in Verhoevens oeuvre gezien. Net als het buitenbeentje dat Verhoeven is in de geschiedenis van de Nederlandse film.

Reacties zijn gesloten.