In 1972 verscheen Jan Terlouws ‘Oorlogswinter’, een aangrijpend boek over de vijftienjarige Michiel die in de bittere Hongerwinter van 1944/45 voor moeilijke keuzes komt te staan. Een jaar later werd het boek direct bekroond met een Gouden Griffel. In 1975 besloot Aart Staartjes, die na zijn opzienbarende debuut op televisie – als nozemachtige en vrijuit sprekende Bijbelverteller zorgde hij eind jaren zestig voor enige commotie – sinds 1972 in dienst was van de VARA, het boek te bewerken tot een dertiendelige televisieserie. Begin dit jaar startte regisseur Martin Koolhoven (Suzy Q, Knetter) met de opnames voor een bioscoopfilm naar het boek, welke op 27 november van dit jaar in première gaat. De verschillen tussen de televisie- en filmbewerking zullen door het verstrijken van de tijd groot zijn, ook al is de oorspronkelijke basis van beide producties gelijk.

Het boek
Tijdens het schrijven van ‘Oorlogswinter’ putte Terlouw meer dan eens uit eigen ervaringen. Als vroege tiener maakte hij de laatste oorlogsjaren bewust mee en werden hij en zijn familie blootgesteld aan diverse verschrikkingen die de oorlog met zich meebracht. Om voor eens en voor altijd af te rekenen met het verleden, maar zich terdege bewust zijnde van de genuanceerdheid van de situatie, verwerkte Terlouw enkele pijnlijke herinneringen in zijn spannende en indringende coming-of-age story. Daar waar in de directe periode na de oorlog de nadruk werd gelegd op de heroïek van het verzet en de verdorvenheid van de Duitsers en haar volgelingen, beschreef Terlouw situaties nauwkeurig en gaf hij elk personage – ongeacht zijn of haar afkomst – een eigen en begrijpelijk gezicht. De nuance die hij aanbracht in zijn verhaal was tot dan toe vrijwel niet voorgekomen.

De televisieserie
De aangrijpende vertelling en het belang en de kracht van de genuanceerdheid van het boek deden de VARA bewegen het verhaal te vertalen naar een scenario voor een dertiendelige televisieserie. Voor dit scenario tekende Wim Povel. Deze besloot het boek zo natuurgetrouw mogelijk te volgen. Vrijwel elke door Terlouw beschreven handeling en situatie keert in de productie terug en ook werden de dialogen vrijwel letterlijk gerespecteerd. Een enkele scène werd speciaal voor de bewerking geschreven, vaak met als doel de kijker achtergrondinformatie te verschaffen over de oorlog en Hongerwinter zelf of om personages en de plaats van handeling te introduceren. Hierbij spelen beschrijvende dialogen de boventoon en laat men weinig aan het beeld over.

Het resultaat is hierdoor weinig filmisch en doet vooral denken aan toneel – destijds geen ongebruikelijk beeld voor televisieproducties. Geheel in lijn met eerdere televisieseries werden de interieuropnames van Oorlogswinter op video gedraaid in studio’s met rekwisieten die op toneel niet zouden misstaan. De groezelige buitenopnames daarentegen werden wel op film geschoten. Het geheel kenmerkt zich door vrij statische en lange shots, waardoor het tempo laag ligt. Ook het acteerwerk – de hoofdrollen werden gespeeld door Paul Röttger, Leontien Ceulemans, Lies Franken, Ron Lensink en Sacco van der Made – past in het televisieplaatje van de jaren zeventig: statisch en vooral erg spraakzaam ‘bewegen’ de acteurs zich door het vaak beperkte kader. De serie laat zich aldus makkelijk plaatsen in de tijd waarin ze gemaakt werd.

Enkel Terlouws thematiek en de nuance in het beschreven verhaal zorgt ook vandaag de dag nog voor een koude rilling van ontroering. Een rilling die uitstekend gevangen werd door Harry Bannink, Hans Dorrestijn en Joost Prinsen in het titelnummer van de serie, eveneens ‘Oorlogswinter’ genaamd.

Qua visuele aankleding, montagetempo en spel is Staartjes televisiebewerking aldus gedateerd en zal ze in het huidige medialandschap een vreemde eend in de bijt zijn – hiermee overigens niks ten nadele van de charme en kwaliteiten van weleer. Wie niet vastgeroest zit in de huidige standaarden en open staat voor een wat tragere en minder dynamische productie dan we tegenwoordig gewend zijn, komt met Staartjes’ Oorlogswinter absoluut aan zijn trekken.

De film
Op moment van schrijven wordt de laatste hand gelegd aan de montage van de filmversie van Terlouws tijdloze oorlogsverhaal. De film, die naar schatting ruim vier miljoen euro kostte, is geregisseerd door Martin Koolhoven. In het Algemeen Dagblad van 15 april vertelt hij:

“Als kind heb ik het boek natuurlijk gelezen. Ik wilde het al jaren geleden verfilmen, maar het duurde even voordat het scenario en de financiering in orde waren. We zijn er ook mee bij Jan Terlouw langs geweest, omdat wij toch enkele wijzigingen in het oorspronkelijke verhaal hebben aangebracht. Maar hij gaf ons zijn zegen.”

De hoofdrollen in de film zullen worden gespeeld door Martijn Lakemeijer, Yorick van Wageningen, Jamie Campbell Bower. Onder meer Anneke Blok, Raymond Thiry, Tygo Gernandt en Melody Klaver zullen te zien zijn in (belangrijke) bijrollen.

Net als Staartjes’ versie gebonden is aan de tijd waarin ze gemaakt werd, zal ook Koolhovens bewerking onlosmakelijk haar wortels vinden in de huidige tijd: “Onze versie zal sneller, pakkender zijn. Ook de dialogen zullen moderner zijn, hoewel we wel geloofwaardig blijven.” Tegelijkertijd echter beseft de regisseur dat het boek van Terlouw universeel en tijdloos is, ondanks dat zowel Staartjes’ versie als die van hem een stempel van de eigen tijd dragen: “Het onderwerp, volwassen worden in extreme omstandigheden, is van alle tijden.” Zo snel als de algemeen geaccepteerde filmwetten en -regels de afgelopen dertig jaar zijn veranderd en elk product zodoende gebonden is aan de tijd waarin ze gemaakt werd, zo tijdloos is Terlouws boek.