“Uiteindelijk in een volle zaal te zitten en merken dat zo’n scène werkt, geeft mij een enorme voldoening.”

Afgelopen week ging De laatste Dagen van Emma Blank in première. Regisseur Alex van Warmerdam benadert met de film weer het niveau van zijn debuutfilm Abel en trakteert de kijker traditiegetrouw op vele hilarische, absurde, maar tegelijkertijd logische scènes. Editor Job ter Burg (Van God Los, Zwartboek, Oorlogswinter) over zijn fascinatie met montage, De laatste Dagen van Emma Blank en de samenwerking met Van Warmerdam. “Van Warmerdam beheerst het ambacht van visueel filmvertellen en weet dat optimaal te gebruiken.”

 Fascinatie
“Al van jongs af aan was ik bezig met geluid: hoorspelen maken, later muziek mixen en monteren. Ik deed wel eens wat dingen met Super-8-film. Op de middelbare school kwam daar enthousiasme voor theater bij. Een schoolvriendin wees me indertijd op de studie Theater-, Film- en Televisiewetenschap aan de toenmalige Rijksuniversiteit Utrecht. Daar waren onder andere videofaciliteiten beschikbaar, en er was een kleine groep van enthousiaste mensen, die zich bezig hielden met het maken van films. Onder hen Pieter Kuijpers, die enkele jaren hoger zat dan ik, en één van de docenten was van een AV-cursus die ik daar volgde. Toen ik zag wat het vak van monteren inhield, besloot ik dat dat voor mij het leukste vak van de wereld was. Met de films die ik in Utrecht maakte, meldde ik me aan bij de Amsterdamse filmacademie in de richting montage, waar ik werd aangenomen en in 1996 afstudeerde.”

Buren
“Door de bank genomen kiest een regisseur zijn “heads of department” (camera, production design, montage). Maar het komt ook voor dat een producent bedenkt dat hij me voor een bepaalde film wil hebben. In het geval van Emma Blank liep het allemaal nog wat vreemder. Ik kende Alex een beetje, omdat ik in 1995 stage had gelopen bij de montage van De Jurk. Zijn broer en vaste producent, Marc, kende ik vanwege ons beider adviseurschap bij het Nederlands Fonds voor de Film. Bovendien is mijn studio gevestigd in hetzelfde gebouw als Graniet Film, dus we zijn eigenlijk al een jaar of zes buren.”

“Emma Blank zou eigenlijk gemonteerd worden door iemand anders, maar die bleek toen de film in productie ging niet beschikbaar te zijn. Dat was voor Marc en Alex aanleiding om bij mij binnen te lopen in de hoop dat ik wel beschikbaar zou zijn. Ze kwamen precies op het moment dat ik bezig was om Oorlogswinter af te ronden, en ik had net besloten had om een maand of twee vrij te nemen. Toen ze me voor deze film vroegen, ging dat idee in de ijskast, zowel omdat ik gecharmeerd was door het script, alsook omdat ik Alex één van de interessantste filmmakers van Nederland vind.”

Voorbereiding
“Eigenlijk bereid ik me zelden specifiek voor. Ik had Alex’ films allemaal wel gezien, dus ik had op zijn minst een goede indruk van zijn stijl. Andere films kijken met eenzelfde thematiek of sfeer doe ik meestal niet. Voor je het weet ga je iets anders na zitten doen. In dit geval heb ik me echt alleen maar door script en materiaal laten beïnvloeden. We hebben het tijdens het proces natuurlijk soms wel over andere films, die inspiratiebronnen kunnen zijn. Maar soms zijn dat juist hele andere films, anders van genre en thematiek of sfeer. “

“Overigens herinner ik me dat Martin Koolhoven, cameraman Guido van Gennep en ik voorafgaand aan de productie van Oorlogswinter een hele dag filmfragmenten aan elkaar hebben laten zien, waarin we inspirerende elementen tegenkwamen.”

 Ritme en stijl
“Ik geloof dat ritme en stijl vooral bepaald worden door de film zelf. Dat haal je in de montage naar boven, je slijpt het, scherpt het aan. Als je de film een ritme op zou leggen, dan loop je het risico om de intrinsieke dynamiek te verliezen, of zelfs om de zeggingskracht van shots of momenten onderuit te halen.”

“Dat betekent niet dat ik enkel het ritme van het materiaal volg. Vanzelfsprekend grijp je heel vaak in in de timing van het geheel. Het aller-moeilijkste is steeds om over het geheel van de film het gevoel van de juiste dynamiek te bewerkstelligen. Met name in de laatste weken van de montage is het vaak zaak om te zorgen dat de film “in controle” komt, dat er sprake is van balans en dynamiek, dat we echt grip hebben op de film, dat er geen moment meer is dat de film even ‘wegloopt’.”

Werkwijze
“Normaal gesproken begin ik tijdens het draaien al ‘mee te monteren’. Dat heeft enkele voordelen. Het bekort de productietijd (de film kan dus eerder af zijn) en op de set kan men snel feedback krijgen over de gedraaide scènes (en desgewenst bijdraaien of over draaien). Bij Emma Blank deden we het niet, ten eerste omdat Alex dat niet wil (die wil graag veel en vaak bij de montage zijn, omdat hij het zo’n leuk proces vindt), maar ook omdat ik pas beschikbaar was na de eindmix van Oorlogswinter, en dat was pas een week of vier na de opnames van Emma Blank.”

“Tijdens de montage gaat heel veel in samenspraak met de regisseur. De vorm van de samenwerking wisselt per filmmaker en per film, soms zelfs per scène. Het is mijn ervaring dat hoe beter ik een regisseur ken, over hoe minder details we het nog uitgebreid hebben. Meestal vinden regisseurs (ook Alex) het erg prettig om mij op een gegeven moment met één of meer scènes aan de slag te zetten, zonder dat zij daarbij zijn. Als ik dan iets heb, waarvan ik denk dat het ergens over gaat, laat ik ze dat zien, en dan kunnen ze er meteen op reageren, vanuit een zekere afstand. En dat laatste is natuurlijk veel moeilijker als je frame voor frame elke beslissing zelf hebt meegemaakt.”

“Maar zoals met alle processen in film is het een voortdurende wisselwerking tussen getalenteerde mensen. De meest succesvolle regisseurs waarmee ik heb mogen werken verzamelen zoveel mogelijk goede mensen om zich heen, weten die te inspireren, en filteren de allerbeste ideeën uit alle input die ze van die mensen krijgen.”

 Van Warmerdams kenmerkende stijl
“De toon van de film wordt enorm bepaald door Alex’ manier van schrijven, door zijn acteurskeuze, de regiestijl, de vormgeving en de cameravoering. De montage verandert aan al die elementen niet echt iets wezenlijks. Ik ervaar zijn stijl alsof alles gecontroleerd is, niets voelt toevallig. Dat is natuurlijk wel een uitgangspunt dat je naar de montage kunt vertalen. Alex wilde bijvoorbeeld dat de film “strak in zijn vel” zou zitten. Daarmee bedoelt hij niet noodzakelijkerwijs snel of elliptisch, maar vooral dat er geen ‘ruis’ achter zou blijven. Ook daarin geldt dan dus dat keuzes scherp, precies en consistent moeten zijn.”

“Dat benoemen we tijdens het proces echt niet allemaal, overigens, dat gaat grotendeels op basis van gevoel en smaak. Soms komt er wel wat expliciet naar boven, zoals in het geval van Emma Blank met de muziek. Alex maakte de muziek zelf, en vroeg daarbij vaak om mijn input. We zochten steeds naar de juiste vorm om muziek te gebruiken. In tegenstelling tot bijvoorbeeld in Oorlogswinter houdt de muziek in Emma Blank voortdurend afstand van de personages, geeft eerder commentaar dan dat ze ‘meekleurt’. Dat hebben we ook doorgezet in de plaatsing van de muziek (waar muziek begint en eindigt). Daar hebben we voor onszelf wel een – ongeschreven – vuistregel van gemaakt voor deze film.”

“Alex hecht erg aan geloofwaardigheid. Het mag allemaal best vreemd en absurd, maar het moet allemaal ook gewoon kloppen. Overigens is zijn benadering van film in de grammaticale zin klassiek. Hij beheerst het ambacht van visueel filmvertellen en weet dat optimaal te gebruiken.”

Vrijheid en onbevangenheid
“Eerlijk gezegd kreeg ik veel meer vrijheid dan ik van tevoren had verwacht. Al na enkele dagen hadden we een heel prettige ‘klik’ in de manier waarop we werkten. Zo hermetisch als zijn films mogen ogen, zo open vond ik de samenwerking. Alex is dermate ervaren dat hij heel veel vertrouwen geeft aan mensen wiens mening en visie hij waardeert.  Hij weet goed wat hij wil, en juist daardoor kan hij ideeën van anderen in het voordeel van de film gebruiken, zonder dat het geheel aan eigenheid inboet. Dat zie je ook enorm terug in zijn samenwerking met cameraman Tom Erisman, bijvoorbeeld.”

“Ik merk dat het een jaar of twee duurt voordat ik een film kan terugzien met enige afstand. Zonder dat ik nog bij elke scène weet hoe die precies in elkaar zit. Dat is ook de reden dat we tijdens het proces op momenten de film in werkversie aan anderen laten zien, om reacties te peilen, om te voelen hoe ver we zijn, om uit te proberen of bepaalde ideeën werken.”

‘Kill your darlings’
“In de laatste montageperiode hebben we een – op zich erg grappige – scène laten sneuvelen. Het ging om een scène waarin Haneveld probeert om het personeel het omgaan met de huisbel te laten oefenen. Uiteindelijk haalt vooral Meier hem tijdens die exercitie het bloed onder de nagels vandaan. Misschien dat die scène zijn weg naar de DVD-extra’s nog vindt, maar de film leek die scène niet te verdragen.”

“En we hebben heel lang zitten stoeien met de scène in de tuin. Die had een prettige loomheid, maar voelde ook steeds te lang, en leek de film op te houden. Uiteindelijk hebben we hem iets versimpeld en korter gehouden, maar vooral enkele voorafgaande scènes gewijzigd, waardoor de tuinscène uiteindelijk op zijn plek viel. Het zijn precies dat soort ingrepen waardoor de film uiteindelijk precies zijn juiste tempo en balans krijgt. Uiteindelijk in een volle zaal te zitten en te merken dat zo’n scène werkt, geeft mij een enorme voldoening.”

 De laatste Dagen van Emma Blank draait momenteel in 22 zalen in heel Nederland.