Verslag seminar ‘Spiegel van Holland’ (23-09-2011) – herpublicatie n.a.v. IDFA 2011

presentatie: Clairy Polak
te gast: Suzanne Raes en Monique Lesterhuis (Sta Me Bij), Maaik Krijgsman (Nederwiet), Geertjan Lassche (Mannebroeders van Kootjebroek), Hans Heijnen (Getuige 1 Minuut), Maartje Nevejan (De Prik en Het Meisje) en Rogier Kappers (Surprising Europe), Bas Heijne (essayist), Hans Beerekamp (filmjournalist), Karin van den Born (eindredacteur ‘Andere Tijden’)

Hoe gevoelig is de Nederlandse documentairemaker voor actuele thema’s en tendensen in de Nederlandse samenleving? Verwerkt de maker deze bewust in zijn film? En is zelfreflectie over de eigen positie als maker daarbij vanzelfsprekend? En dan, over tien jaar: wat moeten de documentaires dan zeggen over nu? Het waren onverbloemd grote vragen die in dit seminar centraal stonden. En het was aan Bas Heijne om in zijn inleiding een eerste analyse op te maken. 

Relatie burger – overheid
Essayist Bas Heijne stelde dat de documentaires die deze middag uitgelicht werden allemaal op hun eigen wijze de relatie tussen burger en overheid onderzoeken. De films schetsen in Heijnes woorden ‘het contrast tussen wat de samenleving beoogt en de werkelijkheid die zich niets van die idealen en regels lijkt aan te trekken’. Het algemene karakter van regelgeving en het specifieke karakter van de realiteit waarover ze gaat, lijken moeilijk te verenigen. Zo laat Mannenbroeders van Kootjebroek zien dat er op lokaal niveau een totaal geisoleerde lezing van de feiten en gebeurtenissen rond de MKZ crisis kan bestaan. Met Sta me Bij, een film over de gemeentelijke reintegratie afdeling, doet documentairemaakster Raes een oproep aan beleidsmakers om ‘oog te houden voor de individuele verschillen van clienten’, die elk baat hebben bij een andere aanpak. Af en toe vervalt de overheid in ‘bureaucratische haarkloverij’ (Heijne). Met Nederwiet kijken Maaik Krijgsman en Hans Pool terug op dertig jaar gedoogbeleid. Het beeld dat ontstaat is dat van een alsmaar verder muterend system aan regelgeving, met steeds meer naar het absurde neigende hiaten. De constatering van Krijgsman is kort: ‘de regering heeft iets niet geregeld.’

Informatieverstrekking
Clairy Polak zag nog een gedeeld thema van de makers: informatieverstrekking. In met name Getuige 1 Minuut, De Prik en het Meisje en Surprising Europe domineerde het idee dat we in een samenleving met parallelle werkelijkheden leven. In de zoektocht naar zekerheden is twijfel geen tussenfase meer, maar wordt het een oneindige staat van ‘zijn’. Maartje Nevejan concludeert naar aanleiding van haar film over de campagne rond de HPV-vaccinatie: ‘Vertrouwen is een keuze, maar op basis waarvan je moet kiezen – dat weet je niet’. Hans Heijnen ontdekt in zijn zoektocht naar waarheidsvinding rond de toedracht van de Schevingse Dakmoord dat elke getuige iets anders heeft gezien. Suuna, een illegaal in Nederland wonende man en de hoofdpersoon in Surprising Europe, wordt terug in zijn thuisland niet geloofd als hij gefilmde verhalen toont over het leven van illegalen in Europa.   

Harde conclusies komen niet uit de films naar voren. ‘Want dan is het propaganda’, zegt Krijgsman. Maar wat is de informatiewaarde nog bij zoveel nuance? ‘Wanneer houdt wantrouwen op gezond te zijn?’, vroeg Polak zich hardop af. Waarna er een lange stilte volgde bij de makers. Heijne verwees eerder in zijn inleiding naar het gemak waarmee de maatschappelijke analyses van documentairemakers worden weggewuifd met het beeld van de ‘linkse elitaire documentairemaker die met roze bril naar de samenleving kijkt, overal nuance ziet en zo het kwaad negeert’. Uit het publiek borrelde na Polaks opmerking de vraag op hoe makers omgaan met het gegeven dat nuance niet altijd gewaardeerd wordt in deze tijd. De vraag werd niet goed verstaan en na verwarring heen en weer gepasseerd.

Waardevol
Raes en Krijgsman twijfelen er niet aan of hun film een waardevolle bijdrage kan leveren aan het maatschappelijk debat. Krijgsman begrijpt niet ‘waarom Nederwiet niet is opgepakt door de politiek.’ Sta me Bij bracht bij SoZaWe afdelingen maar ook online bij GeenStijl levendige discussies op gang – precies wat de makers wilden bereiken. ‘Documentaires kijken is beter dan op werkbezoek gaan’ stelde Raes. Nevejan vertoonde haar film De Prik en het Meisje aan ambtenaren op het ministerie van VWS, die met licht verwijt concludeerden: dus wij hebben het dilemma als overheid doorgeschoven naar de burger? De conclusie was juist, maar de toon waarop deze gebracht werd niet, zei Nevejan.

Met het afsluitende expertgesprek, met Heijne, filmjournalist Beerekamp en televisiemaakster Van den Born maakte het seminar een detour. Beerekamp opende het gesprek met de opmerking dat ook dit seminar lijdde aan de ‘heersende verwarring over journalistiek en documentaire’. De documentaire, zo stelde Beerekamp, is ‘een creatieve bewerking van de werkelijkheid’ en dus is de vraag naar actualiteit of maatschappelijke waarde ervan ietwat overtrokken. Volgens Beerekamp krijgt dit aspect vaak te veel aandacht in vergelijking met de creatieve aspecten van documentaires. Deze stelling leidde tot een discussie over de relatie tot de werkelijkheid van het documentairegenre in algemene zin, terwijl de aanwezige makers zich binnen het genre juist onderscheiden door de expliciet maatschappelijke thematiek in hun films.

Net voor de eindstreep wist Karin van den Born nog een interessante noot toe te voegen aan de reflecties van deze middag. Heel specifiek voor deze tijd zijn de thema’s rond burger en overheid misschien niet, zo stelde ze: ‘Nu klaagt iedereen “er is geen richting, de overheid is de regie kwijt”, terwijl men 20-30 jaar terug niets wilde van de overheid of autoriteiten. Dat lijkt een beweging in de langere historie te zijn, maar waar het uiteindelijk uitkomt, dat weet niemand’.