Zodra een vrouw zwanger wil worden, ziet ze overal kinderen. Zo gaat het ook met Water Children, een documentaire over vruchtbaarheid, van Aliona van der Horst. Wie de film gezien heeft, hoort daarna van vrienden, kennissen of collega’s ineens onontkoombaar de verhalen over hun eigen onzekere weg naar het ouderschap.
Aliona: ‘Dan vragen mensen aan je: waar heb je een film over gemaakt? Dan moet je het gaan beschrijven en verliest het zijn kracht. Ik zit nu ook met jouw te praten en ik denk van: “dat moet dan maar.” Ik kan ook niet zeggen: “Dit is mijn film, ga ‘m maar kijken”. Maar ik vraag me wel af: is het niet jammer dat als je alles vertelt in zo’n interview, dat dan de magie van deze film wegvalt?’
Aliona van der Horst heeft met Water Children een film gemaakt die allereerst een ervaring is. Voelen moet je – en kijken. Luisteren. Iedereen die de film ondergaat moet zijn eigen verhaal of dat van kennissen,vrienden erin weerspiegeld kunnen zien. Dit interview laat Aliona’s persoonlijke interpretatie en de motivatie tot het maken van Water Children daarom ook in het midden. De film is niet van Aliona, maar van iedereen. En daarom geeft dit interview alleen maar vingerwijzingen: over de werkelijkheid waarover de film gaat – en over de feiten die er direct mee verbonden zijn, maar die de film bewust achterwege laat.
—
TABOE!
Aliona: ‘Je zeurt niet als je ongesteld bent – dat is echt not done. Waarom zou je er niets over mogen zeggen? Dan krijg je dat gedoe van wel/niet zwanger worden en al die ups en downs van je humeur – en dat je na zwangerschap half uitgescheurd weer leuk op je werk moet verschijnen. Het is ook wonderlijk dat menstruatie nog steeds zo’n taboe is. Ik las in NRC Next dat in de reclame van Always voor het eerst heel klein druppeltje rood te zien is: een enorme ophef. Hoezo, is het in het echt óók blauw dan?’
Waterchildren is als film over vruchtbaarheid een ode aan de vrouw en aan het lichaam. ‘She moves in mysterious ways’ is al eens gezongen over haar: voor veel mannen is het een raadsel wat hun vrouw precies doormaakt bij menstruatie, zwangerschap of bij een verstoorde kinderwens.
—
Waar de film niet over gaat
De feiten rondom het thema vruchtbaarheid, de medische procedures. Zoals: één op de zes Nederlandse stellen krijgt met onvruchtbaarheid te maken (uit het boek ‘Nier te koop, Baarmoeder te huur’ van Ingrid Geesink en Chantal Steegers / Rathenau Instituut). Of: de trajecten van IVF, ICSI en eiceldonatie of de internationale reproductieve markt.
Waar de film wel over gaat
Tomoko Mukaiyama, een in Nederland wonende Japanse pianiste, maakt in 2009 een metafysisch kunstproject dat een mengvorm is van een installatie, een ritueel en een concert. Voor Wasted hangt ze meer dan 10.000 witte jurken op in een oude school in een klein Japans dorp. Wie de spiraalvorm van jurken naar binnen toe volgt tot het oog, ziet boven zich een tros door bloed gekleurde modeartikelen van bekende ontwerpers. Vrouwelijke bezoekers mogen een jurk mee naar huis nemen, om er een ritueel mee uit te voeren rond vruchtbaarheid. Tomoko vroeg de deelnemers om nadien een reactie op te sturen. Op basis van deze reacties maakt ze een improvisatie op een Bach Goldberg-variatie. Aliona volgt Tomoko tijdens dit project en beseft zich na een aantal weken in Japan dat ze al een halve film aan materiaal heeft.
Aliona: ‘Mijn film begint waar Tomoko’s kunstwerk stopt: het zijn de verhalen die eronder liggen. Van vrouwen in verschillende fasen van hun leven. Ik wil geen praatfilm maken over mensen die vertellen over het verschijnsel onvruchtbaarheid, IVF, etcetera. Het gaat daar ook om, maar het gaat uiteindelijk over de laag die daar onder ligt – het verlangen, de pijn, en dat je daar vorm aan wilt geven – zoals de ‘Waterkinderen’. Een vorm is altijd heel prettig want dan heeft zo’n gevoel tenminste een vórm.’
—
POEZIE
Aliona: ‘Het is een heel tricky thema. Voor je het weet zit je in een soort van hulpverleningsfilm; ‘kijk eens al die problemen’. Ik wilde het daar juist uittillen, een poetisch, visueel, zintuiglijke film ervan maken, waarin het lichaam en de vrouw niet op een platte directe manier aan bod komen. Als ik het kon zeggen, had ik er geen over film gemaakt.’
De film is opgenomen in Japan. De geinterviewde bezoekers (mannen & vrouwen) en vrouwelijke deelnemers aan het ritueel zijn op een ontwapenende manier openhartig over hun beleving van het kunstproject en hun houding ten opzichte van al die vrouwelijke intimiteiten en levensthema’s.
—
Waar de film niet over gaat
Aliona: ‘Ik wilde de film aanvankelijk maken over drie continenten heen: Rusland, Nederland en Japan. Rusland ging om financiele redenen niet door. Met twee landen resterend, was ik bang dat de film een cultuurvergelijking zou worden. Zoiets als: vrouwen zonder baarmoeder in Japan vs vrouwen zonder baarmoeder in Nederland: dat zocht ik helemaal niet.’
Waar de film wel over gaat
Aliona: ‘Doordat de film zich in Japan afspeelt kan ik met groter gemak al die verhalen van vrouwen binnen laten komen. Ze zijn aan de ene kant niet vreemd, maar helemaal plaatsen kan ik ze ook niet. Je denkt niet zo snel: “Oh dit is een hele grote zeur” of “dat is zo’n alternatief type”: over Nederlanders heb je sneller je mening klaar en dus word je afgeleid door details. De Japanse cultuur is heel anders en toch zijn alle emoties hetzelfde – het gevoel dat je kunt hebben, de ervaringen. Dat vond ik bijzonder om mee te maken.’
—
NEDERLAND VS JAPAN
Heb je je niet afgevraagd hoe de Nederlandse versie van Water Children eruit kan zien?
Aliona: ‘Oh, jawel. Zeker. De reacties in Japan zijn heel intens: het is niet gebruikelijk om gevoelens naar buiten te brengen. Dit project kwam daar en het werd echt aangegrepen door de vrouwen om mee te doen – je voelde een enorme behoefte en hunkering: nu is er eindelijk een mogelijkheid om het verhaal te delen. Dat zie je en dat voel je in de reacties. Er is een enorme oprechtheid, ook omdat de vrouwen niet gewend zijn om over zichzelf in psychologische termen te spreken. In Nederland wordt veel meer gepsychologiseerd. We gooien onze gevoelens of problemen vaak in een soort psychologisch kader waarin we onszelf beschrijven. Dat zorgt er ook voor dat er een afstand is: het is minder één op één. Ik denk aan de Japanse vrouw die in het oog van Tomoko’s installatie staat over haar ervaring zegt: “Ik voel verdriet maar ik weet niet welke vorm dat het heeft”. Of dat wat een andere vrouw zei: “Toen ik het jurkje aantrok voelde ik een wit gevoel”. Dat zouden we in Nederland toch nooit zeggen? Het is een totaal ander kader van waaruit je omgaat met taal en emotie.’
—
Waar de film niet over gaat
Persoonlijke verhalen. De eigen medische geschiedenis van de maker. ‘Het zou allemaal zo feitelijk worden,’ zegt Aliona. ‘..al die procedures en termen moet je weer uitleggen en voor je het weet zit je film vol met commentaarteksten.’
Waar de film wel over gaat
Aliona: ‘De hele film is een soort cyclus van het leven. Raak je wel/niet zwanger – heb je een kind: waar blijft de seks? – het gaat mis – je wordt ouder. Het is een universeel verhaal. Bach helpt daar ook mee: zijn muziek raakt eerder aan hele generieke emoties, dan aan heel individuele dingen. De vrouwen in de film vertellen hele korte verhaaltjes, om het thema open te houden. Hoe specifieker ze er over vertellen, hoe minder je de verhalen zelf als een soort spiegel kunt gebruiken. In sommige gevallen zie je haar niet eens: je hoort alleen een stem. Je weet niets van locatie, klasse, achtergrond of uiterlijk’
—
PARTICIPEREN
Aliona heeft zich als maker een rol en duidelijke stem gegeven in de film. Al was dat niet volgens plan.
Aliona: ‘Je kunt al die andere vrouwen beschouwen als een aspect van jezelf, je maakt als maker bewust of onbewust toch keuzes – zo heb ik altijd gewerkt. Ook bij het maken van deze film dacht ik: “Ik vind vast nog wel een vrouw die geen kinderen kan krijgen met een soort dergelijk verhaal” – maar die vond ik niet. We waren al een jaar aan het werk. Tomoko was druk met het kunstproject bezig en ik zat maar met die camera te rommelen toen Tomoko tegen mij zei: “Je hebt mij geinterviewd – misschien moet ik jouw eens bevragen.” Ik wist van haar gedeeltelijk waarom ze het project deed, maar zij wist niet van mij waarom ik de film maakte. Ik liet het in de film zitten en later dacht ik ‘goh, dat is wonderlijk: ze heeft het me al gevraagd! Waarom zit ik er eigenlijk niet in, waarom vraag ik al die vrouwen wel en blijf ik er zelf buiten? In dit geval voelde dat niet goed. Ik heb er een jaar over gedaan om die beslissing te nemen. Het was een soort idiote schaamte: “zie je wel, de hele wereld gaat nu zien …”. De film veranderde er totaal door, het maakproces lag helemaal open, vreselijk spannend om te doen. Wel bijzonder dat ik daarvoor de ruimte heb gekregen.’
—
RITUELEN
Aliona bezoekt vruchtbaarheidsrituelen in Japan. Eén ervan is het Boeddhistische Mizuko Kuyo ritueel, waarbij ouders een hulpje van de boeddha, Mizuko Jizo, verzoeken om over de ziel van hun ongeboren of vroeggestorven kinderziel (‘waterkind’) te waken. De film toont tempels en rotswanden met vele honderden Mizuko Jizo beeldjes: elk beeldje representeert een waterkind en is door de ouders persoonlijk bijgezet. Het verdriet krijgt hier een vorm, – wordt immens.
Aliona: ‘Ik denk dat je alleen maar films kan maken die persoonlijk is als er een transformatie van het persoonlijke in zit. Ik wilde mijn eigen kleine verdriet plaatsen in het hele grote spectrum van al die vrouwen die op de een of andere manier daar iets van meemaken (lijden, vreugde). Ik ben een van jullie, dat wilde ik laten zien.’
—
Waar de film niet over gaat
Wat is de maatschappelijke waarde van dit ritueel? Haalt het een taboe juist weg uit het publieke debat, doordat ze leiden tot een verinnelijking van het gevoel bij de deelnemers, of maken ze een taboe juist zichtbaar en openen ze een weg naar maatschappelijke discussie? Het Mizuko Kuyo ritueel bestaat al sinds de 17e eeuw en werd in de jaren zeventig erg populair onder de éénkindspolitiek in Azie bij toename van het aantal abortussen. Christelijke theologen in de VS zwengelden de discussie recent nog aan over de opname van soortgelijke rituelen in westerse katholicisme, waar abortus als ‘tegen God’s wil’ wordt beschouwd (1994, ‘Learning from the Japanese’, door: Gary L.Chamberlain).
Waar de film wel over gaat
De persoonlijke waarde van rituelen.
Aliona: ‘Tomoko zegt het zelf ook: wat ze gemaakt heeft is een heel Japans kunstwerk. Tomoko laat het mensen ervaren, ze laat mensen door het labyrint van jurken lopen – een heel zacht wit universum – en dan sta je opeens oog in oog met kern en dan sta je oog in oog met jezelf. Het is een visuele confrontatie. Zo’n kunstwerk dat zij maakt is in Japan veel normaler, omdat het zo verweven is met rituelen – je loopt ergens door en doet een handeling en door het doen van de handeling zonder woorden gebeurt er iets in jezelf. En daar hoeven ook geen woorden bij. Als je klaar bent dan is het goed, of niet – dan doe je het nog een keer. Door handeling en beweging. Het is absoluut een vorm waarbinnen je zo’n thema kunt brengen, doordat je er geen woorden aan hoeft te verlenen.’
—
SLOTAKKOORD
Aliona: ‘Weet je waar het over uiteindelijk over gaat – wat het zo heftig maakt? Er zijn maar een paar dingen in het leven die je niet kunt plannen. Dat is: als mensen dood gaan, ziek worden en het al of niet krijgen van kinderen. Het gebeurt wel of het gebeurt niet, of het gebeurt te laat. En juist die grote thema’s worden weggestopt in de samenleving. De heersende gedachte is: “Dat gaat me toch wel lukken: ik zet mijn schouders eronder”. Maar zelfs dan kun je het ook niet beheersen. Het is dat hele oncontroleerbare, wat het heel moeilijk maakt. Een film maken of ritueel doen verzoent me een beetje met dat oncontroleerbare van mijn leven.’
Water Children (2011)
Regie: Aliona van der Horst
Camera en montage: Maasja Ooms, Aliona van der Horst
Geluid: Rik Meijer, Leo Erken, Fokke van Saane
Tolken: Judith de Weert, Yaemi Natumi en Kie Ichimura
Uitvoerend producent: Jorinde Sorée
Producent: Frank van den Engel, Zeppers Film en TV
Distributeur: Cinema Delicatessen
Speelduur: 74 minuten / Kleur
Te zien vanaf: 14 juli
Zie: http://www.waterchildren.nl
—
Info+bestellen beeldjes ‘Waterkinderen’ (Mizuko Jizo), Australie:
http://mizuko.com.au/order-a-jizo.html
—